Sự thật đằng sau 3 nữ "huyền thoại" Toán học Việt Nam: Những góc khuất và hy sinh chưa từng được tiết lộ

Toán học Việt Nam ghi dấu những cột mốc đặc biệt với ba người phụ nữ xuất sắc. Từ nữ Giáo sư toán học đầu tiên, bà Hoàng Xuân Sính, phải mất 35 năm sau, Việt Nam mới có nữ giáo sư thứ hai trong lĩnh vực này là bà Lê Thị Thanh Nhàn. Gần đây nhất, vào năm 2023, nữ giáo sư thứ ba được công nhận là bà Tạ Thị Hoài An.

Hành trình của họ không chỉ là những thành tựu khoa học đáng nể mà còn là minh chứng sống động cho sức mạnh của đam mê, trí tuệ và một nghị lực phi thường.

GS. Hoàng Xuân Sính: Bản luận án viết tay và người phụ nữ làm nên lịch sử

Người mở đường cho các nhà khoa học nữ trong lĩnh vực Toán học tại Việt Nam chính là Giáo sư, Tiến sĩ khoa học, Nhà giáo Nhân dân Hoàng Xuân Sính. Bà sinh ngày 5/9/1933 tại làng Cót, Từ Liêm (nay thuộc phường Yên Hòa, TP.Hà Nội). Dù sinh ra trong thời kỳ đất nước còn nhiều biến động và khó khăn, bà Sính đã sớm mang trong mình những tư tưởng vượt thời đại.

Năm 1951, sau khi tốt nghiệp chương trình tú tài 1 ban Sinh ngữ (tiếng Anh và tiếng Pháp) tại Trường THPT Chu Văn An, bà được cậu ruột đón sang Pháp để tiếp tục con đường học vấn. Tại đây, bà theo học chương trình phổ thông rồi lên đại học, chuyên ngành Toán học.

Việc lựa chọn ngành Toán không phải xuất phát từ sở trường mà là theo định hướng của gia đình. Bà kể lại: "Cha mẹ nói rằng nếu sau này muốn quay về xây dựng đất nước, thì phải học Toán và tôi đã nghe theo". Trái với định kiến cho rằng Toán học là ngành khoa học khô khan, vất vả và không phù hợp với phụ nữ, bà Hoàng Xuân Sính lại tiếp thu một cách dễ dàng và tự nhiên.

Sau khi tốt nghiệp Đại học Toulouse, bà quyết tâm học lên Thạc sĩ Toán học. Đây là một cấp học vô cùng khắc nghiệt vào thời điểm đó, nhiều người phải "học đến bạc đầu" vẫn không đỗ. Ở Pháp khi ấy, người ta tin rằng chỉ có con cháu của hai dòng họ danh giá là Marie Curie và Langevin mới dám thử sức và có cơ hội thành công. Thế nhưng, với sự bền bỉ và quyết tâm, ở tuổi 26, bà đã làm được điều hiếm hoi đó.

Năm 1960, khi con đường khoa học tại Pháp đang rộng mở, bà đã chọn trở về Việt Nam, đảm nhận vai trò Trưởng bộ môn Toán của Đại học Sư phạm Hà Nội. Trong những năm tháng chiến tranh chống Mỹ, trường phải sơ tán, bà vừa giảng dạy vừa làm luận án tiến sĩ dưới sự hướng dẫn của Alexander Grothendieck, một trong những thiên tài toán học vĩ đại của thế kỷ XX.

Tháng 5/1975, bà Sính sang Pháp để bảo vệ luận án. Một điều đặc biệt đã xảy ra: trong khi tất cả luận án đều phải được đánh máy và in ấn, bản luận án của bà lại được viết tay hoàn toàn do không có đơn vị nào hỗ trợ kinh phí. Nhờ vào uy tín và vị thế của người thầy hướng dẫn, Giáo sư Grothendieck, bản luận án viết tay độc đáo này đã được hội đồng chấp nhận. Đây được xem là luận án tiến sĩ viết tay duy nhất được bảo vệ thành công tại Pháp, và có thể là trên toàn thế giới.

Sau khi trở về, bà tiếp tục cống hiến cho nền giáo dục nước nhà và là người sáng lập trường đại học dân lập đầu tiên của Việt Nam – Trung tâm Đại học dân lập Thăng Long (nay là Trường Đại học Thăng Long).

Được dẫn dắt bởi nữ giáo sư tâm huyết, dù đối mặt với muôn vàn khó khăn, Đại học Thăng Long vẫn phát triển trong suốt 37 năm qua. Đến nay, ngôi trường dân lập đầu tiên của Việt Nam do giáo sư toán học Hoàng Xuân Sính sáng lập đang từng bước khẳng định vị thế thương hiệu trên bản đồ giáo dục nước nhà.

GS. Lê Thị Thanh Nhàn: Đóa xương rồng nở hoa trên sỏi đá

Được một người đồng nghiệp ví von như "đóa xương rồng trổ hoa", nữ Giáo sư Lê Thị Thanh Nhàn là một biểu tượng cho nghị lực và tài năng vươn lên từ nghịch cảnh.

Tuổi thơ của bà gắn liền với những ký ức về bữa đói bữa no trong một gia đình nghèo và đông con. Bà đã phải tự mưu sinh bằng việc trồng rau, mót lúa, và lớn lên trong tình yêu thương, đùm bọc từ củ khoai, nắm gạo của bà con hàng xóm. Giữa những thiếu thốn ấy, niềm đam mê toán học đã được nhen nhóm và trở thành động lực để cô nữ sinh 16 tuổi quyết tâm thi đỗ vào khoa Toán, Trường Đại học Sư phạm Việt Bắc (nay là Trường Đại học Sư phạm - Đại học Thái Nguyên).

Với thành tích xuất sắc, bà được giữ lại trường làm giảng viên khi mới tròn 20 tuổi. Sau đó, bà nhận bằng Thạc sĩ tại Trường Đại học Sư phạm Hà Nội và bảo vệ thành công luận án Tiến sĩ tại Viện Toán học Việt Nam vào năm 2001.

Chỉ bốn năm sau, nhờ những đóng góp giá trị cho lĩnh vực Đại số giao hoán, bà được phong hàm Phó Giáo sư, trở thành nữ Phó Giáo sư Toán học trẻ nhất cả nước lúc bấy giờ. Bà còn vinh dự nhận Giải thưởng Khoa học của Viện Toán học và giải thưởng Kovalevskaia cao quý.

Hành trình chinh phục khoa học của bà không hề dễ dàng. Khi mới lập gia đình, có những đợt đi học ở Hà Nội, ba tháng bà mới có dịp về thăm nhà ở Thái Nguyên. Người bạn đời của bà, TS. Ngôn ngữ học Cao Duy Trinh, đã trở thành hậu phương vững chắc, một mình lo toan kinh tế và nuôi dạy con cái để vợ toàn tâm cho sự nghiệp. Chính ông cũng là người đưa vợ đến gặp GS. Nguyễn Tự Cường (Viện Toán học) để xin làm nghiên cứu sinh. GS. Cường thậm chí đã hẹn riêng TS. Trinh để khuyên ông nên suy nghĩ kỹ về quyết định này, cho thấy con đường nghiên cứu Toán học của phụ nữ thời đó gian nan đến nhường nào.

Bà Nhàn từng giữ chức Hiệu trưởng Trường Đại học Sư phạm - Đại học Thái Nguyên từ 2014-2019. Hiện nay, bà đã được điều động về công tác tại Bộ Giáo dục và Đào tạo, giữ chức Phó Cục trưởng Cục Nhà giáo và Cán bộ quản lý giáo dục.

GS. Tạ Thị Hoài An: Đam mê cháy bỏng giữa giông bão cuộc đời

Vào đầu tháng 11/2023, Hội đồng Giáo sư nhà nước đã công nhận bà Tạ Thị Hoài An, quê Nghệ An, đạt chuẩn chức danh giáo sư.

Sinh ra trong một gia đình trí thức với bố là giảng viên Toán và mẹ là bác sĩ, bà An đến với Toán học một cách tự nhiên. "Tôi đến với Toán, với sư phạm như một lẽ tự nhiên," bà từng chia sẻ. Năm 17 tuổi, bà theo học ngành Sư phạm Toán tại Trường Đại học Vinh.

Tốt nghiệp thủ khoa, bà Hoài An trở thành giảng viên tập sự của trường ở tuổi 21. Bà tiếp tục học lên thạc sĩ và bảo vệ thành công luận án tiến sĩ năm 2001 dưới sự hướng dẫn của GS. TSKH. Hà Huy Khoái. Với bà, thầy Khoái chính là người đã mở ra con đường nghiên cứu khoa học.

Trong thời gian làm nghiên cứu sinh, bà An và GS. Lê Thị Thanh Nhàn là hai nghiên cứu sinh nữ duy nhất và từng ở chung một căn phòng trọ nhỏ đến mức chỉ đủ kê một tấm phản. Thấy hoàn cảnh hai cô học trò quá vất vả, vợ của GS. Khoái là cô Đinh Thị Thu Cúc đã cho họ ở nhờ trong một căn nhà cấp bốn. Sự giúp đỡ ấm áp này đã để lại một kỷ niệm khó quên, và căn nhà được mọi người trìu mến gọi là "nhà của các chị Dậu".

Sau khi bảo vệ tiến sĩ, bà An nhận học bổng sang Viện Hàn lâm khoa học Đài Loan. Tại đây, được truyền cảm hứng từ GS. Julie Wang, bà quyết định chuyển từ công việc giảng dạy sang làm nhà nghiên cứu toàn thời gian và chuyển đến công tác tại Viện Toán học.

Con đường nghiên cứu của bà gặp phải thử thách lớn khi hai vợ chồng mất hơn 10 năm để điều trị hiếm muộn. Trong suốt thời gian đó, hình ảnh người phụ nữ với chồng sách bên cạnh, ngồi ở góc hành lang bệnh viện chăm chú đọc và ghi chép đã trở nên thân thuộc với các y bác sĩ. Dù có những lúc không kìm được nước mắt, bà vẫn giữ tinh thần lạc quan.

Năm 2009, bà được công nhận chức danh Phó Giáo sư và nhận được tài trợ danh giá từ Quỹ Humboldt (Đức). Hai năm sau, niềm vui nhân đôi khi bà sinh được một bé trai. Khi con mới 22 tháng tuổi, bà đã đưa con cùng sang Đức và Pháp trong hành trình nghiên cứu và bảo vệ luận án Tiến sĩ khoa học. Bà là người phụ nữ thứ hai ở Việt Nam có được học vị cao quý này.

Vừa một mình chăm con nhỏ, vừa phải hoàn thành luận án, mỗi ngày bà chỉ ngủ khoảng 4 tiếng. Cường độ làm việc quá cao đã khiến bà suy nhược và ngã quỵ. Bà cho rằng mình đã vượt qua được những giai đoạn khó khăn đó là nhờ học được sự kiên cường từ mẹ và sự hỗ trợ hết mình từ gia đình, đặc biệt là người chồng.

Trong hơn 30 năm cống hiến, GS. Tạ Thị Hoài An đã hoàn thành 4 đề tài nghiên cứu cấp Bộ, công bố 33 bài báo trên các tạp chí quốc tế uy tín và xuất bản hai cuốn sách chuyên khảo. Các hướng nghiên cứu chính của bà xoay quanh lý thuyết số và giải tích phức.

Hiện tại, GS Hoài An công tác tại Viện Toán học, trực thuộc Viện Hàn lâm Khoa học và Công nghệ Việt Nam. Bà thường chia sẻ những câu chuyện tích cực trên trang cá nhân, truyền cảm hứng cho thế hệ trẻ.