Nhận diện loạt dấu hiệu trẻ dễ bị kẻ xấu “thao túng tâm lý”, bỏ nhà đi

“Bất kỳ đứa trẻ nào cũng có thể trở thành nạn nhân”

Thông tin trên báo Tiền Phong, PGS.TS Phạm Mạnh Hà - chuyên gia tâm lý, Khoa học và Công nghệ giáo dục, Đại học Bách Khoa Hà Nội, cho biết, khi một đứa trẻ bị lừa, nhiều người phản ứng: "Sao ngây thơ thế?", "Thiếu kỹ năng sống à?", hay thậm chí quay sang chỉ trích bố mẹ là: "Dạy con kiểu gì vậy?".

Tuy nhiên, PGS.TS Phạm Mạnh Hà cho rằng, thực tế, kẻ xấu bày ra những kịch bản được thiết kế tinh vi, với những đòn thao túng tâm lý được tính toán từng câu chữ, thì bất kỳ đứa trẻ nào cũng có thể trở thành nạn nhân.

Chỉ trong vài tháng qua, tại Việt Nam, các đối tượng đã dùng lời nói làm vũ khí để ép trẻ tự quay clip nhạy cảm, thậm chí tự bỏ nhà đi đến một nơi xa lạ.

Tội phạm đánh đòn tâm lý khiến đứa trẻ tin mình vi phạm pháp luật, dính líu đến một việc kinh khủng và rơi vào thế bị động, hoảng loạn. Các đối tượng cấm trẻ nói với bố mẹ, đe doạ: “Nếu cháu nói ra, cả gia đình sẽ gặp nguy hiểm. Chỉ có chú mới giúp được cháu thôi."

Khi đó, trẻ hoảng sợ và rơi vào trạng thái cô độc, hoàn toàn phụ thuộc vào kẻ lừa đảo, thực hiện các hành vi theo hướng dẫn của đối tượng đó.

Chuyên gia cho rằng, trong bối cảnh trẻ ngày càng tiếp xúc sớm với một thế giới phức tạp, việc nhận diện các yếu tố khiến con dễ bị thao túng tâm lý là vô cùng quan trọng.

Thao túng, với các hình thức tinh vi như phủ nhận thực tế hay lợi dụng tình cảm, có thể đẩy trẻ đến những tổn thương sâu sắc như rối loạn lo âu, trầm cảm, hoặc vướng vào các cạm bẫy lừa đảo trực tuyến.

Chuyên gia chỉ ra các dấu hiệu để cha mẹ có thể nhận diện được nguy cơ từ đặc điểm tâm lý của trẻ, môi trường gia đình và các mối quan hệ xung quanh.

Về phía bản thân trẻ, các em đang trong giai đoạn phát triển, khiến một số đặc điểm tâm lý tự nhiên có thể trở thành điểm yếu để kẻ xấu khai thác.

Bên cạnh đó, trẻ có xu hướng tin người lạ hơn người nhà, vì sợ bị cha mẹ la mắng, phán xét. Điều này khiến trẻ dễ dàng tin vào những lời hứa hẹn, dụ dỗ hoặc cả những lời đe dọa tinh vi từ bên ngoài.

Trẻ có lòng tự trọng thấp, hay lo âu và có xu hướng tự đổ lỗi cho bản thân thường dễ bị thao túng nhất. Kẻ xấu sẽ lợi dụng tâm lý này để khiến trẻ cảm thấy tội lỗi và phải nghe theo lời đối tượng để "chuộc lỗi".

Đặc biệt, những trẻ có sự ngưỡng mộ quá mức với một ai đó như bạn bè, người nổi tiếng... cũng rất dễ bị lợi dụng. Những đặc điểm này sẽ trở nên nguy hiểm hơn khi đặt trong một môi trường gia đình thiếu sự hỗ trợ với con.

Những kiểu gia đình có thể làm tăng nguy cơ trẻ bị thao túng

PGS.TS Phạm Mạnh Hà chia sẻ, gia đình là nền tảng hình thành sức đề kháng tâm lý của trẻ nhưng có một số kiểu gia đình có thể làm tăng nguy cơ con bị thao túng.

Thứ nhất là gia đình thiếu quan tâm, kết nối với con. Cha mẹ quá bận rộn với công việc, không có nhiều thời gian để quan tâm đến con. Để khỏa lấp khoảng trống tình cảm, trẻ sẽ tìm kiếm sự chú ý và công nhận từ các mối quan hệ bên ngoài, và đây chính là cơ hội cho những kẻ thao túng.

Thứ hai là các gia đình thường xuyên xung đột hoặc đổ vỡ. Trẻ sống trong cảnh cha mẹ cãi vã hoặc đã ly hôn thường mang trong mình nỗi sợ hãi và cảm giác bất an. Kẻ xấu có thể lợi dụng điều này bằng cách đóng vai "người hùng" hứa hẹn sẽ che chở, bảo vệ con. Dần dần, trẻ sẽ phụ thuộc và nghe theo mối quan hệ độc hại đó.

Thứ ba là gia đình có khoảng cách thế hệ lớn. Khi trẻ bước vào tuổi vị thành niên, nhận thức của con và cha mẹ thường có sự khác biệt lớn, đó là khoảng cách thế hệ. Nếu không có sự thấu hiểu, trẻ sẽ có xu hướng khép mình với gia đình và mở lòng với những nguồn thông tin bên ngoài, đặc biệt là từ bạn bè và mạng xã hội, nơi tiềm ẩn nhiều rủi ro.

Những mối quan hệ xung quanh là kênh trực tiếp mà kẻ xấu dùng để tiếp cận và thao túng trẻ. Nếu trẻ thiếu tin tưởng cha mẹ nhưng dễ tin người lạ, hệ quả trực tiếp của môi trường gia đình thiếu kết nối hoặc hay xung đột, không thể tâm sự với cha mẹ, trẻ sẽ tìm đến các mối quan hệ trên mạng. Kẻ xấu thường xây dựng lòng tin rất nhanh qua việc lắng nghe, đồng cảm, sau đó dần dần thao túng trẻ.

Thậm chí, trẻ vướng vào các mối quan hệ độc hại, có thể bị bạn bè kiểm soát, chê bai, hoặc phủ nhận cảm xúc như; "bạn nhạy cảm quá", "chuyện có gì đâu mà buồn"… Điều này làm trẻ nghi ngờ chính bản thân và ngày càng phụ thuộc vào kẻ thao túng để có được sự công nhận.

Mối quan hệ ảo có tốc độ phát triển rất nhanh

Cũng chia sẻ về vấn đề nói trên, ThS. Nguyễn Viết Hiền - Giảng viên Trường Đại học Giáo dục, Đại học Quốc gia Hà Nội, thành viên Ban chấp hành Hội Tâm lý trị liệu Việt Nam, nhấn mạnh ở tuổi dậy thì, trẻ có sự thay đổi rất lớn về sinh lý và tâm lý, trở nên mong manh nhưng cũng bốc đồng, dễ bị tác động, theo báo Phụ Nữ Việt Nam.

Trẻ có nhu cầu được công nhận, được thể hiện bản thân và môi trường mạng xã hội đáp ứng rất nhanh những nhu cầu này qua lượt thích, bình luận, tin nhắn riêng.

"Bên cạnh cảm xúc thỏa mãn với những lời khen, ghi nhận từ cộng đồng, các em cũng có thể gánh chịu cảm xúc tiêu cực, thay đổi nhận thức qua những thông tin tiêu cực, chỉ trích, hay bắt nạt trên không gian mạng", ThS. Nguyễn Viết Hiền phân tích.

Đáng chú ý, các mối quan hệ trên mạng thường diễn ra nhanh, dễ thân mật một cách phi thực tế, khiến trẻ nhầm lẫn giữa sự quan tâm thật sự và sự thao túng tâm lý. 

"Kẻ xấu đã lợi dụng điều này để dụ dỗ, lôi kéo trẻ bỏ nhà đi bằng những lời hứa hẹn hấp dẫn hoặc những thủ đoạn thao túng tinh vi", chuyên gia cảnh báo.

Trước tình trạng các mối quan hệ ảo được nhận định là có tốc độ phát triển rất nhanh, nếu không có sự đồng hành và định hướng từ gia đình, trẻ rất dễ bị cô lập, dẫn dắt bởi những thông tin sai lệch hoặc bị lôi kéo vào các nhóm chat, hội nhóm tiêu cực.

Vậy làm thế nào để cha mẹ nhận biết sớm những bất ổn về tâm lý hoặc những tác động xấu từ môi trường bên ngoài đang ảnh hưởng đến con? Để bảo vệ con, cha mẹ cần tinh ý quan sát và can thiệp kịp thời. ThS. Nguyễn Viết Hiền đã chỉ ra một số dấu hiệu cha mẹ cần đặc biệt lưu ý:

- Thay đổi rõ rệt trong hành vi: Trẻ trở nên thu mình, hay giấu điện thoại, thức khuya, cáu gắt hoặc im lặng bất thường.

- Rối loạn giấc ngủ hoặc ăn uống: Thường xuyên mệt mỏi, thiếu sức sống.

- Xa cách với gia đình: Tỏ ra không hào hứng hoặc từ chối các sự kiện gia đình, không muốn tham gia các hoạt động cùng người thân, ít quan tâm đến cha mẹ và anh chị em, mâu thuẫn xung đột với các thành viên trong gia đình.

- Dành thời gian quá nhiều cho mạng xã hội: Có biểu hiện che giấu nội dung trên điện thoại hoặc máy tính. Lịch sử nội dung truy cập trên mạng xã hội, internet là các nội dung tiêu cực, chứa đựng các yếu tố nguy cơ.

- Suy nghĩ tiêu cực: Than vãn cuộc sống, tỏ ra không còn muốn gắn bó với gia đình hoặc chán nản với học tập, cuộc sống; Kết quả học tập giảm sút.

Ngoài ra, trẻ cũng có thể lo âu, sợ hãi quá mức khi không được sử dụng iện thoại hoặc khi nhắc đến một người bạn/mối quan hệ nào đó. Phụ thuộc hoặc nhắc đến một người bạn mới (online hoặc ngoài đời) một cách bất thường; mất hứng thú với những sở thích cũ.

ThS. Nguyễn Viết Hiền nhấn mạnh: "Nếu những dấu hiệu này xuất hiện kéo dài, cha mẹ nên chủ động trò chuyện một cách nhẹ nhàng và thấu hiểu để kịp thời can thiệp".

Cách ứng xử của cha mẹ đóng vai trò then chốt

Khi phát hiện con có những biểu hiện như thu mình, bướng bỉnh, hoặc bí mật sử dụng mạng xã hội quá mức, cách ứng xử của cha mẹ đóng vai trò then chốt. ThS. Nguyễn Viết Hiền khuyên rằng, điều đầu tiên là không nên thể hiện định kiến với trẻ. 

"Chúng ta thường thấy cha mẹ sẽ yêu cầu hoặc cưỡng bức việc kiểm tra điện thoại của con, cấm đoán sử dụng thiết bị điện tử, trách mắng gay gắt… Nhưng những hành vi này chỉ khiến trẻ đóng kín hơn và khoảng cách giữa con cái với cha mẹ ngày càng xa", vị chuyên gia giải thích.

Thay vào đó, cha mẹ hãy lắng nghe và đồng hành cùng con. Chuyên gia gợi ý một cách tiếp cận nhẹ nhàng: "Mẹ thấy gần đây con hơi trầm hơn mọi khi, có chuyện gì xảy ra với con đúng không?".

Khi trẻ cảm nhận được mình không bị kiểm soát mà đang được quan tâm, trẻ sẽ dễ mở lòng hơn. Sau khi thiết lập được niềm tin, trẻ sẽ cởi mở chia sẻ. Cha mẹ cần lắng nghe không phán xét để nhận thức được những nguy cơ đang đến với con.

Trong quá trình đó, cha mẹ nên khéo léo dẫn dắt con cái để con tự nhận thức, rút ra bài học kinh nghiệm cho bản thân và cùng cha mẹ xây dựng chiến lược ứng phó. Đồng thời, cha mẹ cũng nên tham gia các ứng dụng mạng xã hội phổ biến mà con đang sử dụng để hiểu môi trường con đang tiếp xúc.

Để con cảm thấy tin tưởng và sẵn sàng chia sẻ, thay vì chọn cách rời bỏ gia đình khi gặp khủng hoảng tâm lý, ThS. Nguyễn Viết Hiền cho rằng một mối quan hệ lành mạnh với con cần được xây dựng trên 3 yếu tố cốt lõi: Tôn trọng - Lắng nghe - Đồng hành.

Một điều cần lưu ý nữa là cha mẹ nên tránh áp đặt, coi con là "trẻ con không biết gì". Khi được tôn trọng, trẻ sẽ cảm thấy được công nhận, bớt phản kháng.

Ngoài ra, thay vì đưa ra lời khuyên hay lời phán xét ngay lập tức, cha mẹ hãy lắng nghe con trước. Cha mẹ nên cùng con thảo luận về các vấn đề đang xảy ra và cùng con tháo gỡ. Hãy cùng con thiết lập các nguyên tắc sử dụng mạng xã hội, giờ giấc, học tập… và thực hiện theo các thỏa thuận đã đưa ra.

"Bằng cách xây dựng một mái ấm tin cậy, trang bị cho con kiến thức và kỹ năng cần thiết, cha mẹ chính là lá chắn vững chắc nhất giúp con phát triển một cách lành mạnh và an toàn. Nếu nhận thấy các dấu hiệu bất ổn kéo dài, đừng ngần ngại tìm đến các chuyên gia tâm lý học đường hoặc chuyên gia tâm lý gia đình để được tư vấn và hỗ trợ kịp thời", PGS.TS Phạm Mạnh Hà nói.

Sự việc trẻ bỏ nhà đi có thể để lại hậu quả nghiêm trọng về thể chất và tâm lý cho các em. Đối với những trẻ được gia đình tìm thấy trong tình trạng an toàn, cha mẹ cũng cần hết sức lưu tâm.

"Sự việc diễn ra dễ khiến cha mẹ lo lắng, bất an khi nghĩ ‘đi được 1 lần sẽ có thể đi tiếp lần sau’, hoặc việc vô tình ‘dán nhãn’ của cộng đồng dành cho các em qua các bình luận tiêu cực trên mạng xã hội khiến các em khó có thể hòa nhập một cách bình thường như trước trong gia đình và các môi trường trẻ sinh hoạt, học tập", ThS Nguyễn Viết Hiền phân tích.

Vì vậy, cha mẹ không nên vội vã đổ lỗi hay nhắc lại sai lầm của con, mà hãy đặt mình vào vị trí của con để hiểu lý do sâu xa.

Theo ThS Nguyễn Viết Hiền, trước tiên, cha mẹ cần bình tĩnh đón nhận con trở về, thể hiện sự quan tâm thật lòng, không phán xét. Nếu nhận thấy các dấu hiệu nguy cơ về sức khỏe tâm thần, cha mẹ cần tìm kiếm sự trợ giúp từ chuyên gia tâm lý. Đồng thời, cần xây dựng lại sự gắn kết của cha mẹ và con cái qua một số hoạt động như cùng ăn tối, đi dạo, xem phim, tâm sự….

ThS. Nguyễn Viết Hiền nhấn mạnh: "Điều quan trọng nhất là cha mẹ giúp con hiểu: Dù con đã đi đâu, làm gì, gia đình vẫn luôn là nơi an toàn và sẵn sàng chờ con trở về".