Ghi ở “Thủ đô mùa hè”

Miền huyền thoại

Tên gọi của địa danh Sa Pa được cắt nghĩa bằng nhiều nguồn gốc. Sau dân tộc thiểu số, lớn nhất là người Mông thì người Hoa có mặt ở đây khá sớm. Ngày ấy, trung tâm để kiến tạo lên sự sầm uất của một địa danh có tiếng này chỉ là một bãi cát pha đất.

Nhà cổ, biệt thự cổ nay đã thành… “của độc” của Sa Pa.

Ngày ấy, người bản địa và một số dân vãng lai khác hay tìm lên đây tụ hợp, mua bán và uống rượu vào ngày cuối tuần. Để đánh dấu khu vực này, người ta đã dùng tiếng Quan Hỏa để gọi với tên Sa Pả, nghĩa là “bãi cát”. Sau này, người Pháp lên đây, trong một cuộc điều tra về người dân tộc thiểu số ở khu vực này đã phát hiện ra Sa Pa vào năm 1898.

Tôn trọng lịch sử, họ đã dùng phát âm và cách đặt tên của người bản địa ở Sa Pa để đặt tên. Nhưng do tiếng Pháp phát âm và viết không có dấu nên từ Sa Pả đã được gọi, viết thành Sa Pa, tên chính của miền đất này bắt đầu có từ đó.

Trước khi có tên gọi Sa Pa, người ta còn dùng tên “hùng hồ” để đặt cho miền đất này. Tên gọi này xuất phát bởi cũng vào thời hoang sơ ấy, ngay trung tâm thị trấn Sa Pa bây giờ có một mạch nước ngầm mầu đỏ phun ra. Thấy nước đỏ, người bản xứ dùng tiếng Quan Hỏa “hùng hồ” – “suối đỏ” để gọi. Như vậy, ngoài tên Sa Pa thì trước đây thị trấn này còn có tên là “suối đỏ”.

Sa pa được người Pháp phát triển thành nơi du lịch từ năm 1903, bắt đầu từ việc đuổi dân và xây nhà nghỉ. Pháp bị ta đánh đuổi, trải qua cuộc chiến chống Mỹ cũng như những bó buộc của cơ chế bao cấp đặc biệt là cuộc chiến tranh biên giới, vùng du lịch Sapa dường như bị bỏ quên.

Đến năm 1990, với những thay đổi cơ chế và cách nhìn nhận về du lịch, đất Sapa hồi sinh. Không chỉ là miền đất du lịch hấp dẫn trong nước, Sapa còn là nơi thu hút “thị hiếu” du lịch của người nước ngoài trong đó đáng chú ý nhất là người của các quốc gia như Anh, Italia, Thuỵ Sỹ, Nga, Nhật Bản và Singapore.

4 tập sách quý để cứu vãn lần nữa cho Sa Pa đã nhanh chóng bị lãng quên.

Sa Pa là miền đất của rất nhiều huyền thoại, mà sự tìm hiểu về địa danh cũng đã tạo ra cho người ta những điều hết sức kì thú.

Có một Sa Pa khác?

Để miền đất được mệnh danh là “Thủ đô mùa hè Bắc kì” phát triển đúng nghĩa nên Pháp đã dồn tâm, dốc sức để kiến tạo lên nó. Để Sa Pa chính thức trở thành Sa Pa, người Pháp đã không can thiệp dữ dội vào miền đất này. Ngoài việc tận dụng địa hình, địa vật để xây dựng biệt thự, nhà nghỉ thì họ đã sử dụng biện pháp tận dụng vật liệu tại chỗ.

Sa Pa đang bị “nhấn chìm” với tốc độ xây dựng và hiện đại hóa về xây dựng.

Những viên đá đủ kiểu hình, chủng loại có ở Sa Pa đều được họ biến thành vật liệu xây nhà, hạn chế chở các vật liệu có sẵn từ nơi khác đến. Chính do việc tận dụng vật liệu và “quan đểm” về kiến trúc này đã tạo ra cho miền đất Sa Pa những biệt thự “khoe đá” ít nơi nào có được. Việc tận dụng vật liệu và kiến trúc “hòa mình” với tự nhiên này của Thực dân Pháp mà chỉ trong một thời gian ngắn, người ta đã để lại cho nơi đây tới 300 biệt thự lớn nhỏ, nằm rải rác ở các sườn núi thung khe.

Người Pháp không phải là người Sa Pa nhưng họ đã để lại cho Sa Pa quá nhiều thứ. Ngoài phát hiện, kiến tạo, xây dựng thì ngay cả cây trồng nơi thị trấn cũng được người ta quy hoạch và lựa chọn khá bài bản. Chả cần nghiên cứu, chả cần lựa chọn mà người ta ưu tiên lấy ngay cây bản địa có tên Sa Mộc (Một loại thông lá nhọn) để nhân trồng và phát triển nơi đây.

Sau Thực dân Pháp, sau cuộc Chiến tranh biên giới, Sa Pa chính thức “sống lại” vào năm 1990 theo chủ trương tái thiết. Nhưng cấn cá thay, sau hơn 30 năm xây dựng, đến nay chúng ta đã có một Sa Pa… hoàn toàn khác. Cái cấn cá đáng báo động nhất là việc mất dần nhà, biệt thự cổ bởi sự lấn lướt đến nhanh chóng của các đường lối kiến trúc hiện đại.

Nhìn kiến trúc hiện có của Sa Pa, nếu không còn khí hậu, không còn những ngọn núi, những con đường đèo chênh vênh và kể cả những sắc áo chàm thì người ta dễ có một tâm trạng đang ở thị trấn của một huyện… đồng bằng nào đó. Nhà và nhà, cao thấp, hình hộp lố nhố, bả sơn thời hiện đại đã làm lên một Sa Pa hoàn toàn khác và tạo cho du khách một cảm giác hẫng hụt, thương nhớ mỗi khi đến đây.

Lên Sa Pa bây giờ, nếu là du khách có kiến thức, hoài cổ thì phải mỏi mắt đi tìm đường nét xưa. Nhà cổ Sa Pa hiện nay không còn nhiều, mà có còn cái nào thì cũng bị những kiến trúc hiện đại… “nuốt” mất. May mắn thay cho Sa Pa là vẫn còn ngôi Nhà thờ đá duy nhất được bảo lưu. Nhiều người bảo, sự hiện diện còn có của ngày nay với ngôi Nhà thờ đá này thật là hi hữu và để cho người ta hình dung ra một Sa Pa ngày xưa.

Chả hiểu sao nhà cổ và biệt thự cổ ở đây biến mất nhanh thế. Và chả hiểu sao người ta lại không có chủ trương để bảo lưu và phát triển mô hình nhà đầy ấn tượng, hết sức hợp lý với mô hình và khung cảnh nơi đây. Lên Sa Pa giờ đây muốn gặp nhà cổ, biệt thự cổ có lẽ phải mỏi mắt đi tìm. Toàn thị trấn còn rất ít ỏi mô hình kiến trúc này, đâu như chỉ còn cái nguyên vẹn và duy nhất nằm gần Nhà thờ đá Sa Pa.  

Thương tiếc Sa Pa, vào năm 2004, Pháp, mà cụ thể hơn là Vùng AQUITAINE của Cộng hòa Pháp đã tìm tòi sang Việt Nam và lên Lào Cai. Với sự đề xuất và xin được hợp tác, UBND tỉnh Lào Cai, Sở Xây dựng cũng như UBND huyện Sa Pa đã chấp thuận cùng Vùng AQUITAINE nghiên cứu, vẽ chụp và kiến trúc cho ra đời 4 tập có tên gọi: Quy chế đô thị Sa Pa hết sức khoa học và hết sức có tầm cỡ. Tuy nhiên, tiếc thay, đến nay, 4 tập sách quý ấy vẫn “ngủ vùi” trong thư viện và các công sở của Lào Cai để nhường chỗ cho một thực trạng là: Mạnh ai, thích như thế nào thì… làm thế đó.

Mỗi lần lên Sa Pa và quay lại miền đất này sau đó một thời gian nhiều người bỡ ngỡ nếu không nói là phải giật mình vì một Sa Pa với kiến trúc ngày hiện đại khó hình dung. Chính cái hiện đại này đã làm cho Sa Pa ngày một nhạt nhòa trong lòng du khách, nhất là khách nước ngoài.

Với tư duy “gạt bằng và hiện đại”, những mảnh đồi quyến rũ đầy thơ mộng của Sa Pa tiếp tục bị các máy xúc, máy ủi ngoặm đất để những kiến trúc mới tiếp tục vươn lên. Và cùng với sự hiện đại này, Sa Pa hẳn sẽ mất dần đi những sự hấp dẫn tự nhiên vốn dĩ và cần phải có!

Đơn Thương