Cạn kiệt tài nguyên dòng MêKông

Là một trong mười (tính về lưu lượng nước) dòng sông lớn nhất thế giới, sông Mêkông bắt nguồn từ vùng rừng núi Tây Tạng (Trung Quốc) rồi chảy qua địa phận của Lào, Mianma, Thái Lan, Campuchia rồi đổ ra Biển Đông trên địa phận Việt Nam. Suốt dọc chiều dài hơn bốn ngàn cây số của mình, dòng sông này đã mang đến vô vàn phù sa, nước ngọt, năng lượng cũng như nguồn thủy hải sản khổng lồ cho khoảng 60 triệu cư dân hai ven bờ suốt hàng ngàn năm qua. Tuy nhiên, ngày nay, cùng với sự biến đổi lớn của khí hậu, những đập thủy điện và việc khai thác quá mức, hầu hết những tài nguyên mà dòng sông kỳ vỹ này mang đến đều đang trong giai đoạn cạn kiệt và biến mất.

 

Có thể nói, khi chảy vào địa phận Việt Nam rồi chia làm 2 nhánh sông Tiền và sông Hậu trước khi phân tiếp thành 9 nhánh sông khác, dòng Mêkông có ý nghĩa cực kỳ quan đối với cư dân khắp vùng châu thổ rộng lớn này. Đó là không chỉ là hàng trăm ngàn các hộ dân vẫn đánh bắt cá trên sông hàng ngày, cũng không chỉ là hàng trăm cánh đồng lúa lớn nhỏ mỗi năm nhờ dòng nước mát lành mà còn là cả tập tục, nếp sống và thói quen của người dân. Nói chung, hầu hết người dân ở vùng Đồng bằng sông Cửu Long của nước ta đều sống dựa vào, hoặc ít nhiều liên quan đến dòng sông này. Vì vậy, bất kỳ thay đổi nào, dù nhỏ nhất ở phía thượng nguồn Mêkông cũng có những ảnh hưởng rất lớn đến đời sống sinh hoạt của người dân.

 

Được đánh giá là nơi sinh sống của hàng trăm loài động thực vật quý hiếm, có trọng lượng lên đến hàng trăm ký lô như cá hô, cá chép lớn, cá trê, cá đuối, cá tầm, cá nhái, cá hồi ăn thịt… Tuy nhiên, theo Hiệp hội Bảo tồn thế giới, hầu hết những loài cá nước ngọt khổng lồ, có trọng lượng trên 100 kg ở sông Mêkông đã giảm mạnh, với tỷ lệ lên đến 80\% chỉ trong khoảng hơn 10 năm trở lại đây. Nghĩa là, với tốc độ biến mất cực nhanh đó, những loài cá đó hoàn toàn có thể bị tuyệt chủng chỉ trong một thời gian ngắn tới nếu con người không có những biện pháp tích cực và hợp lý để bảo tồn, bảo vệ chúng.  Đặc biệt, nhiều loài cá nằm trong sách đỏ thế giới đang sinh sống ở sông Mêkông như cá nhám chó, cá úc khổng lồ, dài khoảng 1.5 mét, nặng chừng 120 kg cũng đang có nguy cơ biến mất. Nếu điều đó thực sự xảy ra, sẽ là một mất mát vô cùng lớn cho thế giới tự nhiên của hành tinh này.

 

Có rất nhiều nguyên nhân dẫn đến việc các loài cá lớn ở sông Mêkông bị suy giảm trong thời gian qua nhưng chủ yếu vẫn là do môi trường ô nhiễm và tình trạng đánh bắt tràn lan mất kiểm soát của người dân. Có thể nói, cũng như bất kỳ dòng sông nào khác, thời gian qua, môi trường nước của sông Mêkông đã bị ô nhiễm do những nhà máy, xí nghiệp và khu dân cư, đô thị, hóa chất từ những nhánh sông nhỏ đổ vào. Cụ thể, theo Hội đồng Nước thế giới, chất lượng nguồn nước của sông Mêkông đã ngày một xấu đi do tốc độ phát triển quá nhanh của dân số, đô thị. Ngoài ra, nếu xét về ảnh hưởng thì do là đất, nước ở hạ lưu nên Việt Nam gần như chịu ảnh hưởng nặng nề nhất của việc thay đổi chất lượng nguồn nước này. Nó chính là nguyên nhân đầu tiên dẫn đến tình trạng hệ sinh thái môi trường nước bị thay đổi, làm cho các loài thủy sản, kể cả các loài thủy sản nước ngọt khổng lồ nặng hàng trăm ký bị chết đi. Ngoài ra, hàng trăm các loài cá thông thường khác sinh sống trên dòng sông này cũng bị ảnh hưởng bởi môi trường nước, tập quán sinh hoạt và hướng di cư vào mỗi mùa sinh sản. Theo đó, khi dòng nước sông Mêkông bị thay đổi, những hệ sinh thái sông ngòi khác cũng thay đổi theo khiến nhiều luồng cá, đàn cá hay loài cá có những thói quen sống di cư bị ảnh hưởng. Hoặc có thể bị tuyệt chủng vì môi trường đe dọa tới một giai đoạn nào đó trong chuỗi đời sống của chúng, như đẻ trứng, nuôi con, giao phối hay kiếm mồi.

Mặt khác, theo Quỹ Quốc tế bảo vệ thiên nhiên, sông Mêkông mỗi năm cung cấp cho con người khoảng 2,5 triệu tấn cá nước ngọt và nó cũng ảnh hưởng trực tiếp tới đời sống của khoảng 60 triệu người, trong đó có hơn 10 triệu người dân Việt Nam. Thế nên, khi môi trường nước sông bị ô nhiễm, các nguồn lợi thủy sản trên sông Mêkông cùng những dòng sông nhánh của nó giảm đi, hậu quả mà con người phải gánh chịu là vô cùng nặng nề.

Thế nhưng, không chỉ có ô nhiễm khiến cho nguồn lợi thủy sản bị suy kiệt mà ngay cả bản thân con người cũng là nguyên nhân khiến nhiều loài thủy sản ở đây bị suy giảm. Đó chính là nạn đánh bắt, khai thác kiểu tận diệt, bằng những phương thức rất đáng lên án như dùng thuốc nổ, dùng hóa chất, dòng điện và các hệ thống lưới mắt nhỏ… Cụ thể, cứ bắt đầu vào mùa lũ, hay còn gọi là mùa mưa, khi mà nước ở sông Mêkông lên cao và nguồn lợi thủy hải sản trở lên dồi dào cũng là lúc những phương tiện đánh bắt kiểu tận diệt này lại vào mùa, rất nhộn nhịp. Như ở khu vực Đồng bằng sông Cửu Long của Việt Nam, chuyện ngư dân khai thác bằng nhiều nghề, dùng những loại lưới bị cấm không phải là chuyện hiếm. Mặc dù pháp luật đã có quy định nhưng vì nhiều nguyên nhân, chủ yếu là do địa bàn sông, nhánh sông quá rộng lớn nên hầu như không ai kiểm soát được. Tác hại của những phương thức đánh bắt hủy diệt là việc chúng làm cạn kiệt nguồn cá con, trứng cá, các loại thủy sinh vật làm thức ăn cho cá.

Từ một dòng sông mang đến vô vàn nguồn lợi thủy hải sản và phù sa cho con người, đặc biệt là về mùa nước nhưng hiện nay, sông Mêkông đang ngày càng hung dữ và làm hại con người. Đó chính là tình trạng nguồn nước và chế độ mùa nước tự nhiên của sông bị thay đổi. Cụ thể, trước kia dòng sông này hầu như chảy hoàn toàn tự nhiên. Mùa khô lưu lượng nhỏ, do nhánh sông nhỏ ít nước và ngược lại, mùa mưa lưu lượng lớn hơn. Ngày nay, do nhiều đập thủy điện ở vùng thượng nguồn nên chế độ dòng nước của sông Mêkông đã bị thay đổi nhiều, không còn tự nhiên theo mùa nữa. Và nơi bị ảnh hưởng nhiều nhất của tình trạng này chính là Việt Nam mà cụ thể là hàng chục triệu người dân vùng Đồng bằng sông Cửu Long. Đó là vấn đề an ninh nguồn nước, năng lượng dòng sông hay cả an ninh lương thực của một vùng đồng bằng châu thổ rộng lớn bởi tất cả các sinh hoạt ở vùng đất rộng lớn này đều phụ thuộc vào chế độ nguồn nước sông Mêkông.

Trước đây, phù sa sông Mêkông được cho là một nguồn lợi vô giá đối với người dân vùng Đồng bằng sông Cửu Long bởi sau mỗi mùa nước nổi, phù sa và nước sẽ có nhiệm vụ rửa phèn, làm màu mỡ đất đai, mang đến những mùa vụ bội thu cho cây trồng ở thời gian kế tiếp. Tuy nhiên, ngày nay nhiều nơi của sông Mêkông đã bị ngăn đập, bị xây chắn ngang khiến lượng phù sa đã bị giảm đi rất nhiều. Mà ngay cả nước sông cũng không còn theo những chế độ mùa như trước khiến những cánh đồng trở lên bất ổn hơn bao giờ hết. Mùa màng và cây trồng đang bị ảnh hưởng rất nhiều vì những thay đổi này. Ngược lại, cũng do sự điều tiết dòng chảy bị ảnh hưởng khiến dòng sông này ngày càng hung dữ hơn. Lũ trên sông, tình trạng xói lở ven bờ cũng ngày càng trầm trọng khiến cư dân sinh sống ven sông ngày càng bất an hơn.   

Ngoài ra, theo Ủy ban sông Mêkông, gồm 4 nước Thái Lan, Lào, Campuchia, Việt Nam (viết tắt là MRC) thì hiện nay, do dòng chảy Mêkông bị ảnh hưởng, bị tác động bởi con người khiến việc giao thông, giao lưu, vận chuyển bằng đường thủy của ngư dân nơi đây cũng bị ảnh hưởng nghiêm trọng. Từng là một trong những tuyến đường quan trọng, ngày nay hầu hết tuyến đường thủy nối liền các nước ở vùng hạ sông Mêkông đã bị gián đoạn, hoặc tiêu điều. Một phần vì những tuyến đường bộ đã thông thoáng hơn trước nhưng một phần, dòng chảy sông Mêkông cũng đã bị biến đổi, khó lường hơn khiến nó trở thành mối hiểm họa của ngư dân.

Có thể nói, với những biến đổi gần đây và sự tác động quá lớn của con người, dòng sông có ý nghĩa cực kỳ quan trọng này đang ngày trở lên khó lường với người dân và an sinh xã hội. Nó cũng là hồi chuông gióng lên về sự cảnh báo của con người với thiên nhiên và những hậu quả phải đón nhận.