Nhà báo Phùng Huy Thịnh: AI không thể thay thế trái tim và lương tri của người cầm bút

Nhân kỷ niệm 100 năm Ngày Báo chí Cách mạng Việt Nam (21/6/1925 - 21/6/2025), chúng ta hãy cùng lắng nghe những chia sẻ sâu sắc từ nhà báo Phùng Huy Thịnh.

Nhà báo Phùng Huy Thịnh đã trải qua những năm tháng khốc liệt của chiến tranh, sống qua thời kỳ bao cấp và chứng kiến sự chuyển mình mạnh mẽ của báo chí nước nhà. Liệu AI có thể thay thế trái tim và lương tri của người cầm bút? Những chia sẻ của nhà báo Phùng Huy Thịnh với Tạp chí Đời sống & Pháp luật sẽ làm rõ điều đó.

ĐS&PL: Thưa nhà báo Phùng Huy Thịnh, ông đến với nghề báo trong một hoàn cảnh rất đặc biệt, từ một người lính trực tiếp chiến đấu tại Thành cổ Quảng Trị. Ngọn lửa nào đã thôi thúc ông cầm bút và điều gì từ những năm tháng khốc liệt ấy đã định hình nên quan điểm và phong cách làm báo của ông sau này?

Nhà báo Phùng Huy Thịnh: Khi ấy, tôi là một người lính, không nghĩ gì đến chuyện cầm bút. Nhưng cuộc chiến, đặc biệt là những ngày ở Thành cổ Quảng Trị, đã khắc sâu vào tôi quá nhiều điều. Tôi chứng kiến nước mắt và máu, lòng quả cảm và sự hy sinh thầm lặng của đồng đội, của những người dân Quảng Trị. 

Ngọn lửa thôi thúc tôi cầm bút chính là một thôi thúc không thể cưỡng lại được, tôi phải ghi lại những câu chuyện đó, những gương mặt đó, những cảm xúc đó, để không ai quên. Sau khi rời chiến trường năm 1976, dù được giữ lại làm giảng viên khoa Văn đại học Tổng hợp, cái "lửa nghề" báo chí vẫn rạo rực trong tôi, khiến tôi phải từ giã giảng đường vào năm 1991 để chính thức bước vào con đường làm báo tại Thông tấn xã Việt Nam.

Những năm tháng khốc liệt ấy đã hun đúc trong tôi một điều: báo chí phải là sự thật, phải chân thực, phải sống động và có cảm xúc. Tôi học được cách quan sát, lắng nghe và đồng cảm sâu sắc với số phận con người. Nó cũng hun đúc nên một tinh thần thép, một ý chí kiên định để dùng ngòi bút làm đòn xoay chế độ, để cứu người, sẵn sàng chiến đấu trên mọi mặt trận. Đó là lý do vì sao trong giai đoạn những năm 1990, tôi có thể được mệnh danh là "chuyên gia chữa cháy" của làng báo trong việc cộng tác và đảm bảo bài vở cho 35 tuần báo Trung ương và 6 tờ địa phương của TTXVN. 

Chỉ riêng năm 1993, tôi đã tạo ra kỷ lục với hơn 1.300 bài báo đủ các thể loại. Khí chất đậm đặc trong ngòi bút và sức làm việc ấy có lẽ bắt nguồn từ chính những năm tháng tôi được tôi luyện trong khói lửa chiến tranh, nơi tôi học được sự lăn xả và tinh thần dấn thân. 

ĐS&PL: So với việc tìm kiếm đề tài và thu thập thông tin ngày nay qua internet, thế hệ của ông phải "lặn lội" đến từng nơi. Ông có thể chia sẻ về sự khác biệt trong việc phát hiện và theo đuổi một đề tài báo chí giữa hai thời đại? Cái "thú" của việc đi và viết trong thời kỳ đó có gì đặc biệt mà thế hệ làm báo trên không gian mạng ngày nay khó có thể cảm nhận được?

Nhà báo Phùng Huy Thịnh: À, đúng là khác biệt một trời một vực! Ngày xưa, để có được một tin, một bài, chúng tôi phải "ba cùng" với người dân – cùng ăn, cùng ở, cùng làm. Việc phát hiện, tiếp cận đề tài không phải từ những cú nhấp chuột trên internet mà là từ những cuộc trò chuyện bên ấm trà nóng, từ những chuyến đi bộ đường rừng, từ mùi mồ hôi, nước mắt của cuộc sống, từ cả những ánh mắt, nụ cười rất thật. Chúng tôi không có Google để tìm kiếm, chúng tôi có đôi chân để đi, đôi mắt để thấy và trái tim để cảm nhận.

Cái "thú" của việc đi và viết thời đó chính là được chạm vào sự thật một cách trọn vẹn nhất, được sống trong không khí của vấn đề, được nghe hơi thở của nhân vật. Chúng tôi không chỉ thu thập dữ liệu, chúng tôi thu thập câu chuyện, cuộc đời. Điều đó tạo nên một sợi dây liên kết vô hình, bền chặt giữa người viết và câu chuyện, mà tôi e rằng, thế hệ làm báo trên không gian mạng ngày nay, dù tiện lợi đến mấy, cũng khó có thể cảm nhận được trọn vẹn. Sự vất vả của hành trình lại chính là cái hồn của tác phẩm.

ĐS&PL: Ngày 21/6 năm nay mang một ý nghĩa đặc biệt - kỷ niệm 100 năm Báo chí Cách mạng Việt Nam. Theo ông, giá trị cốt lõi nào của báo chí cách mạng cần được những người làm báo thế hệ hôm nay kế thừa và phát huy trong "kỷ nguyên vươn mình" của dân tộc?

Nhà báo Phùng Huy Thịnh: Kỷ niệm 100 năm Báo chí Cách mạng Việt Nam là một dấu mốc vô cùng ý nghĩa. Trong bối cảnh này, tôi muốn nhấn mạnh ba giá trị cốt lõi mà những người làm báo thế hệ hôm nay cần phải khắc cốt ghi tâm.

Thứ nhất là tính định hướng tư tưởng. Báo chí cách mạng Việt Nam là tiếng nói chân chính, đại diện cho ý chí, nguyện vọng của nhân dân. Nó phải góp phần củng cố niềm tin vào con đường phát triển của đất nước, định hướng dư luận đi đúng hướng, tránh những thông tin sai lệch, độc hại.

Thứ hai là tính chiến đấu và dấn thân. Báo chí cách mạng không chỉ là tờ báo thông tin mà còn là một binh khí sắc bén trên mặt trận tư tưởng, văn hóa. Đó là tinh thần xông pha, không ngại khó, ngại khổ, dám nói, dám làm vì cái chung.

Thứ ba là tính nhân văn và phụng sự nhân dân. Mọi tác phẩm báo chí phải hướng đến lợi ích của nhân dân, cổ vũ những điều tốt đẹp, những giá trị nhân văn cao cả, lan tỏa tình yêu thương, sự sẻ chia trong xã hội. Trong "kỷ nguyên vươn mình", những giá trị này càng trở nên quan trọng để báo chí thực sự là nguồn năng lượng tích cực, là lực lượng tiên phong trong công cuộc xây dựng đất nước.

ĐS&PL: Thế hệ của ông làm báo với bút, giấy và những chuyến đi thực tế gian khổ. Ngày nay, nhà báo trẻ có trong tay internet, mạng xã hội và cả AI. Theo ông, đây là một lợi thế vượt trội hay là một thách thức to lớn đối với việc giữ gìn "chất báo chí" và đạo đức nghề nghiệp?

Nhà báo Phùng Huy Thịnh: Đây là một câu hỏi rất hay và rất thời sự. Tôi cho rằng internet, mạng xã hội và AI mang đến cả lợi thế lớn lẫn thách thức lớn, và đôi khi, thách thức còn lớn hơn những gì chúng ta tưởng.

Lợi thế là không thể phủ nhận là tốc độ thông tin chưa từng có, khả năng tiếp cận nguồn tin đa dạng từ khắp nơi trên thế giới, khả năng tương tác hai chiều với độc giả gần như ngay lập tức. Những công cụ này giúp việc tìm kiếm dữ liệu, phân tích xu hướng trở nên dễ dàng hơn rất nhiều so với thời chúng tôi.

Tuy nhiên, đi kèm với đó là những thách thức không hề nhỏ, đặc biệt là trong việc giữ gìn "chất báo chí" và đạo đức nghề nghiệp. Cái "chất" ấy nằm ở sự chân thực, khách quan, sâu sắc, và có tính thẩm định cao. Khi thông tin lan tràn như lũ, thật giả lẫn lộn, việc kiểm chứng trở thành một nhiệm vụ tối quan trọng nhưng cũng khó khăn hơn bao giờ hết. Áp lực về tốc độ, về lượt xem (views), về tương tác có thể dễ dàng đẩy người làm báo vào con đường làm việc cẩu thả, chỉ chạy theo những tin giật gân, thiếu kiểm chứng, hoặc thậm chí là bóp méo sự thật để câu view.

Đạo đức nghề nghiệp cũng đứng trước thử thách ghê gớm. Việc sao chép, đạo văn, hay thậm chí là bị các lợi ích thương mại chi phối nội dung có thể diễn ra dễ dàng hơn trong môi trường số. Vì vậy, quan trọng là người làm báo trẻ phải biết sử dụng những công cụ này một cách thông minh, có trách nhiệm, và luôn đặt lương tâm nghề nghiệp lên hàng đầu. Công nghệ chỉ là phương tiện, còn cái tâm của người làm báo mới là kim chỉ nam.

ĐS&PL: Trí tuệ nhân tạo (AI) đang dần len lỏi vào các tòa soạn, có khả năng tự động hóa việc xử lý tin tức. Dưới góc nhìn của một người đã dành cả đời để "viết", ông nghĩ AI sẽ là "công cụ đắc lực" hay "đối thủ đáng gờm" của nhà báo trong tương lai? Liệu AI có thể thay thế được vai trò phân tích, bình luận và cảm xúc của con người trong một tác phẩm báo chí không?

Nhà báo Phùng Huy Thịnh: Tôi tin rằng AI chắc chắn sẽ là một công cụ đắc lực nếu chúng ta biết cách khai thác nó. AI có thể hỗ trợ rất nhiều trong các khâu mang tính kỹ thuật như thu thập dữ liệu khổng lồ, phân tích số liệu nhanh chóng, tổng hợp các thông tin cơ bản,… một cách nhanh chóng và chính xác. Điều này giúp nhà báo có thêm thời gian quý báu để tập trung vào những việc cần đến tư duy sâu sắc, sự sáng tạo, và chiều sâu trong phân tích.

Tuy nhiên, tôi khẳng định rằng AI không thể thay thế được vai trò phân tích, bình luận và đặc biệt là cảm xúc của con người trong một tác phẩm báo chí đích thực. Một bài báo hay không chỉ là tập hợp các thông tin khô khan mà còn là sự lý giải, đánh giá, sự liên hệ giữa các vấn đề, và hơn hết là sự rung cảm, thấu cảm của người viết trước cuộc sống, trước số phận con người. 

AI có thể mô phỏng văn phong, có thể tạo ra những câu chữ "giống" có cảm xúc, nhưng nó không thể có cảm xúc thật, không thể có lương tri, không thể có trực giác nghề nghiệp và không thể có sự thấu hiểu về những sắc thái phức tạp của xã hội và con người. Nó có thể tổng hợp thông tin, nhưng không thể có được cái nhìn đa chiều, sự đồng cảm sâu sắc về cuộc sống như một nhà báo thực thụ đã trải nghiệm. Vì vậy, tôi coi AI là một trợ thủ thông minh, một "đôi tay" đắc lực, chứ không phải là đối thủ có thể thay thế "bộ não" và "trái tim" của nhà báo.

ĐS&PL: Trong bối cảnh "bùng nổ thông tin", nơi tin giả (fake news) lan truyền nhanh chóng, vai trò và trách nhiệm của nhà báo trong việc kiểm chứng và định hướng dư luận trở nên quan trọng hơn bao giờ hết. Ông có lời khuyên nào cho các nhà báo trẻ để giữ được sự tỉnh táo và một "cái đầu lạnh" trước áp lực của tốc độ và lượt xem (views)?

Nhà báo Phùng Huy Thịnh: Trong một biển thông tin hỗn độn như hiện nay, nơi tin giả có thể lan truyền với tốc độ chóng mặt và gây ra những hệ lụy khôn lường, trách nhiệm của nhà báo trong việc kiểm chứng và định hướng dư luận là vô cùng nặng nề, thậm chí mang tính sống còn đối với xã hội.

Lời khuyên của tôi cho các nhà báo trẻ là hãy luôn đặt sự thật lên hàng đầu, trước cả tốc độ và lượt xem. Đừng bao giờ thỏa hiệp với sự thật vì bất kỳ lý do nào.

Thẩm định đa nguồn: Đừng tin ngay vào một nguồn tin duy nhất, đặc biệt là những thông tin trên mạng xã hội. Hãy kiểm chứng từ ít nhất ba nguồn độc lập, đáng tin cậy. Nếu không chắc chắn, hãy tìm đến các chuyên gia, các cơ quan chức năng để xác minh.

Rèn luyện tư duy phản biện: Đừng chấp nhận mọi thứ mà không đặt câu hỏi. Hãy rèn luyện khả năng phân tích, mổ xẻ thông tin, tìm ra những lỗ hổng, những điểm bất hợp lý.

Giữ một "cái đầu lạnh" và trái tim ấm: "Cái đầu lạnh" để phân tích vấn đề một cách khách quan, không bị cuốn theo cảm xúc hay những xu hướng nhất thời. "Trái tim ấm" để thấu hiểu con người, thấu hiểu hoàn cảnh, để không biến tin tức thành những dòng chữ vô hồn. Sự tỉnh táo, chính xác và trách nhiệm là kim chỉ nam cho mỗi bài viết.

ĐS&PL: Việt Nam đang trong "kỷ nguyên vươn mình" với khát vọng phát triển mạnh mẽ. Theo ông, báo chí cần đóng vai trò như thế nào để vừa phản ánh trung thực, vừa tạo động lực, lan tỏa năng lượng tích cực, góp phần vào sự phát triển chung của đất nước, tránh rơi vào tình trạng "tô hồng" hoặc "bôi đen" một chiều?

Nhà báo Phùng Huy Thịnh: Việt Nam chúng ta đang đứng trước một giai đoạn phát triển đầy hứa hẹn, một "kỷ nguyên vươn mình" với những khát vọng lớn lao. Trong bối cảnh này, vai trò của báo chí là vô cùng trọng yếu, như một động cơ kép để đẩy đất nước đi lên. Báo chí phải là tấm gương phản chiếu trung thực hiện thực cuộc sống. 

Tiếp theo và cũng quan trọng không kém, báo chí phải là nguồn động lực mạnh mẽ, lan tỏa năng lượng tích cực. Điều này có nghĩa là phải cổ vũ kịp thời những thành tựu của đất nước, những nỗ lực vươn lên của từng cá nhân, từng địa phương, từng ngành nghề. Phải tôn vinh những giá trị tốt đẹp, những tấm gương tiêu biểu, những sáng kiến, cách làm hay. 

Bên cạnh đó, báo chí cần phải có cái nhìn đa chiều, khách quan và đặc biệt là mang tính xây dựng. Tránh việc "tô hồng" một cách thái quá để che giấu khuyết điểm, tạo ra một bức tranh không thực tế, dễ gây ra sự chủ quan. Nhưng cũng phải tránh "bôi đen" một cách phiến diện, bi quan, chỉ tập trung vào cái xấu mà không nhìn thấy những nỗ lực thay đổi, những điểm sáng. Mỗi bài viết phải là một mảnh ghép chân thực của bức tranh toàn cảnh, góp phần thúc đẩy những giá trị tiến bộ, khơi dậy tiềm năng và xây dựng niềm tin cho cả dân tộc trên con đường phát triển.

ĐS&PL: Nếu có một thông điệp ngắn gọn muốn gửi đến các thế hệ nhà báo trẻ nhân ngày 21/6, đặc biệt là những người đang đứng trước nhiều ngã rẽ và thách thức của nghề, đó sẽ là gì thưa ông?

Nhà báo Phùng Huy Thịnh: Nếu có một thông điệp ngắn gọn tôi muốn gửi gắm đến các thế hệ nhà báo trẻ nhân ngày 21/6 đặc biệt này, đặc biệt là những ai đang đứng trước nhiều ngã rẽ và thách thức của nghề. Hãy luôn giữ lửa đam mê, giữ trái tim nhiệt huyết để yêu nghề, yêu cuộc sống, yêu con người, yêu đất nước. Giữ một cái đầu lạnh để phân tích khách quan, chính xác mọi vấn đề, không bị cuốn theo cảm xúc hay những thông tin nhiễu loạn. Và trên hết, hãy luôn giữ đôi tay trong sạch để cầm bút viết lên sự thật. Nghề báo sẽ luôn cần những người như vậy, những người có tâm, có tầm và có trách nhiệm!

PV: Xin trân trọng cảm ơn nhà báo Phùng Huy Thịnh!