Chuyện về "Thần rắn" và mạch nguồn ước vọng

Cũng vì lẽ đó mà rắn được coi là biểu tượng của quyền lực và thần linh, ở nhiều nơi rắn được thờ trong các ngôi đền, miếu với niềm tin là thần hộ mệnh, giúp bảo vệ mùa màng, mang lại sự trù phú cho người dân.

Rắn thần 7 đầu Naga và truyền thuyết về các vị vua

Ths.Nguyễn Thị Nhân, chuyên viên Phòng Trưng bày Tuyên truyền (Bảo tàng tỉnh Bình Định) cho hay, hình tượng con rắn trong thần thoại Ấn Độ được coi là rắn thần. Rắn Naga thường được thể hiện có 3 hoặc 5 đầu, đôi khi có đến 7 đầu. Naga trong tiếng Phạn có nghĩa là rắn lớn, nhằm chỉ con rắn hổ mang, loài rắn có nọc độc rất nguy hiểm. Rắn hổ mang còn tượng trưng cho thần Siva, vì chúng bao hàm cả hai ý nghĩa hủy diệt và tái sinh.

Trong khi đó, truyền thuyết lập quốc của người Khơme kể rằng có một người Bàlamôn tên là Kaudinya đi thuyền từ Ấn Độ hay Indonesia đến vùng đất của người Khơme, chiến thắng một nữ vương có tên là Soma hoặc Gagini, con của vua rắn Naga và lấy người phụ nữ này làm vợ, sinh ra dòng dõi các vị vua.

Người Khơme tin rằng chính Kaudinya đã truyền cho họ những bí quyết về nghề trồng lúa và công việc thủy lợi. Vì thế, rắn Naga còn tượng trưng cho sự phồn thực và là loài vật có khả năng bảo vệ nguồn nước và các công trình thủy nông của người Khơme cổ. Rắn Naga thường xuất hiện trên các bậc cầu thang, trên các lối đi, trên ngưỡng cửa hoặc trên các mái tháp để xua đuổi tà ma.

Theo Ths.Nguyễn Thị Nhân, ở Bình Định, cụm tháp Dương Long (huyện Tây Sơn) là cụm tháp có nhiều phù điêu trang trí bằng rắn Naga nhất. Sở dĩ cụm tháp Dương Long có nhiều tượng trang trí rắn Naga là do sự ảnh hưởng, giao thoa trong kiến trúc Khơme và kiến trúc tháp Chăm.

Cụm tháp Dương Long (Tây Sơn, Bình Định) - cụm tháp đậm chất Khơme, có nhiều hiện vật trang trí hình tượng rắn Naga nhất. (Ảnh: Dũng Nhân).

Trong cuốn sách "Theo Dấu vương triều" của TS.Lê Đình Phụng lý giải, do hoàn cảnh lịch sử, khoảng thế kỷ XII, XIII, đã xảy ra nhiều cuộc chiến tranh giữa Champa và vương quốc Angkor của người Khơme. Vương quốc Champa từng bị Angkor xâm chiếm, do vậy ảnh hưởng của kiến trúc Khơme lúc này bắt đầu xuất hiện ở kiến trúc của tháp Chăm. Người Khơme có tín ngưỡng bản địa thờ rắn, do vậy việc xây dựng tháp Dương Long với sự xuất hiện của hàng trăm phù điêu trang trí rắn thần Naga xuất phát từ đây.

Vùng đất Bình Định (từ thế kỷ XI đến thế kỷ XV) là kinh đô của vương triều Vijaya vương quốc Champa. Đây là vương triều mà văn hóa Champa chạm tới sự rực rỡ nhất trong kiến trúc, nghệ thuật. Chính vì thế, rắn Naga với ý nghĩa của sự tái sinh, của nguồn nước, nơi bắt đầu của hết thảy sự sống, trầm tích của văn hóa Champa như tạc vào mạch nguồn phát triển của Bình Định. Đó là biểu tượng cho một quá khứ rực rỡ đầy tự hào, là nền móng cho sự vươn lên phát triển hôm nay, mai sau. Với những ý nghĩa đặc biệt này và những kỳ vọng được gửi gắm, trong năm Ất Tỵ 2025, Bình Định đã chọn rắn thần Naga làm biểu tượng linh vật cho xứ sở này.

Ly kỳ tích chuyện “thần rắn” ở đền Đức Hoàng

Nghệ An cũng là vùng đất có một địa danh nổi tiếng gắn liền với truyền thuyết liên quan đến “thần rắn”. Đó là đền Đức Hoàng toạ lạc ở xã Phúc Thành, huyện Yên Thành. Ngôi đền nằm thế sơn thuỷ hữu tình, trên gò đồi cao, hướng mặt ra sông. Hằng ngày, người dân vẫn thường lui tới, thắp hương, xin phù hộ và vãn cảnh đền.

Ông Nguyễn Văn Tập (SN 1957), Tổ trưởng Tổ Di tích Đền Hoàng cho biết, Đền Đức Hoàng thờ Sát hải đại tướng quân Hoàng Tá Thốn (võ tướng thời Trần), phò tá cho Trần Quốc Tuấn, ba lần đánh bại quân Nguyên Mông năm 1288. Tuy nhiên, theo ông Tập, ngôi đền này thủơ xưa thờ thần rắn gắn với tích chuyện anh em nhà rắn.

Chuyện kể ngày xưa vùng đất này có cặp vợ chồng già hơn 50 tuổi nhưng vẫn chưa có con, họ cũng đến các đền cầu con. Một đêm nọ, người vợ nằm ngủ chiêm bao thấy cặp trâu bạc thì người vợ đuổi đi nhưng về nhà phát hiện còn sợi lông trâu trên tay. Ít lâu sau, người vợ mang thai nhưng rồi hạ sinh ra 2 bọc trứng rắn. Sau đó, 2 anh em nhà rắn ra đời. Tuy vậy, cặp vợ chồng cũng coi 2 anh em nhà rắn như con của mình và ngược lại anh em nhà rắn cũng xem ông bà là bố mẹ.

Một ngày nọ, khi người chồng cùng anh em rắn ra đồng đào đất thì không may, người chồng đào đứt đuôi rắn em. Ngay sau đó, rắn em bỏ nhà đi theo hướng Bàu Canh đến một vùng đất cao ráo, phong cảnh hữu tình trên bờ Bàu Canh để lại 3 giọt máu. Hai vợ chồng và dân làng đã đi tìm khi đến đây thấy vậy thì lập đền thờ và nhân dân trong vùng gọi là đền Canh (đền Hạ). Rồi rắn tiếp tục đi lên ngàn Thượng (thuộc vùng đất Quỳnh Tam, Quỳnh Lưu ngày nay) thì kiệt sức, mệt quá không đi được nữa và đành nằm lại, tạ thế tại đây. Nơi đây về sau nổi lên một ngôi mộ to đẹp, người dân ở đây đã lập nên đền Thượng như ngày nay. Ngày 20/2 âm lịch hàng năm được chọn làm ngày giỗ Ngài, người dân tổ chức rước từ đền Thượng về đền Canh để làm lễ.

Còn rắn anh đi theo hướng Bàu Ác, làng Diệu Ốc, xã Đại Trung (nay là xã Phúc Thành) và tạ thế tại đây. Nhân dân trong vùng đã xây dựng lên ngôi đền thờ ngài và gọi là đền Đức Hoàng.

Sau này người ta đã tôn tạo hai ngôi đền và hàng năm tế lễ, hương khói để xin các ngài phù hộ tai qua nạn khỏi. Ngày nay người ta quen gọi là "rắn cụt bàu Canh, rắn lành bàu Ác" để chỉ về câu chuyện ly kỳ về 2 anh em "rắn thần" này.

Rắn Naga là hiện thân của thần Siva, trong văn hóa Khơme đây là biểu tượng cho sự phồn thịnh, cho nền nông nghiệp lúa nước. (Ảnh: Thu Dịu).

Về sau, người dân tôn sùng thờ Thần sát Hải đại tướng quân Hoàng Tá Thốn làm chủ đền. Đền thờ gồm 3 điện: Thượng điện là nơi đặt tượng và thờ chủ đền là ông Hoàng Tá Thốn; Trung điện là nơi đặt tượng thờ Công chúa Liễu Hạnh, Thích ca mâu ni phật, Bách Thần (thần rắn) và Bạch Y công chúa; Hạ điện là nơi thắp hương chung.

Theo sử sách ghi lại đền Đức Hoàng thờ tướng Hoàng Tá Thốn tự Hoàng Minh, hiệu Tô Đại Liêu, quê làng Vạn Phần (nay là xã Diễn Vạn, huyện Diễn Châu), người có công lớn trong cuộc kháng chiến chống giặc Nguyên Mông.

Văn bia và phả tộc họ Hoàng (ở Vạn Tràng) ghi chép: Sát hải đại vương Hoàng Tá Thốn sinh năm Giáp Dần (1254) vào đời vua Trần Thái Tông, ở làng Vạn Phần, phủ Diễn Châu, Nghệ An. Thời niên thiếu, ông có sức khỏe phi thường, giỏi võ và đặc biệt có tài bơi lội.

Khi quân Nguyên Mông xâm lược nước ta, ông được sung vào đội thủy binh thiện chiến của nhà Trần, được Hưng Đạo Đại Vương chiêu làm nội thư gia, giúp việc binh thư dưới trướng. Ông đã có nhiều công lao trong đánh giặc ngoại xâm, lừng lẫy nhất là cuộc chiến trước sông Bạch Đằng năm Mậu Tý 1288.

Ông được cấp ấn phủ, thống lĩnh hàng vạn quân cùng tàu thuyền, dùng chiến thuật đục thuyền địch nên quân Nguyên đại bại, tướng giặc Thoát Hoan phải chạy về nước, Ô Mã Nhi bị bắt sống. Sau chiến công lẫy lừng đó, vua Trần Nhân Tông sắc phong là Sát hải đại vương.

Sau khi quân Nguyên Mông rút về nước, ông tiếp tục thống lĩnh các đạo thủy quân trấn giữ 12 cửa biển. Trong một lần đi tuần ven biển, ông ngã bệnh và qua đời vào đúng ngày mùng Một Tết Nguyên đán tại Cửa Trào, Hoằng Hóa, Thanh Hóa ngày nay, triều đình đã đưa thi hài của ngài về an táng tại quê nhà.

Đền Đức Hoàng có quy mô kiến trúc không lớn nhưng lại mang vẻ cổ kính, linh thiêng. Nơi đây trở thành nơi sinh hoạt văn hóa tâm linh, đậm đà bản sắc văn hóa của người dân địa phương. Lễ hội đền Đức Hoàng được tổ chức hàng năm vào ngày 30/1 đến 1/2 (âm lịch) thu hút đông đảo người dân địa phương và du khách tới thăm viếng. Với những giá trị lịch sử văn hóa, năm 2000, đền Đức Hoàng được Bộ Văn hoá công nhận là Công trình di tích lịch sử - văn hóa cấp Quốc gia.

Theo nhà nghiên cứu Nguyễn Thanh Quang, rắn Naga ở tháp Dương Long là một hiện tượng đặc biệt trong điêu khắc cổ Champa. Từ những hiện vật thu thập được trong đợt khai quật khảo cổ học năm 2006 cho thấy, có từ 70-80% là chạm khắc hình rắn. Trong hàng trăm tác phẩm điêu khắc tìm thấy ở khu vực tháp Dương Long thì hình tượng rắn cũng chiếm đa số. Rắn Naga ở tháp Dương Long chạm khắc cầu kỳ, đa dạng, trang trí đậm đặc từ xung quanh chân tháp lên đến cửa giả, cửa chính... gồm rắn 5 đầu, rắn 3 đầu, rắn 1 đầu... Hình tượng rắn Naga trang trí nhiều ở tháp Dương Long đã nói lên quá trình giao lưu và tiếp biến văn hóa giữa người Chăm, người Ấn Độ và người Khơme. Dù thể hiện ở bất kỳ hình tượng nào, thì rắn Naga là biểu tượng của nguồn nước và những quyền năng mà thiên nhiên ban tặng cho con người.

Bài đăng trên ấn phẩm báo in Đời sống & Pháp luật số 20 đến 29 (ra từ ngày 23/1/2025 đến 3/2/2025).